PORTUM IULIANUM. PORCILLÁN, artículo de Francisco José Campos Dorado

O nome do porto de Porcillán, é de orixe romano, Portum Julianum, Porto Julianus posiblemente o porto daquela mítica cidade de poboación celtíbera citada como Iulia do Eo, na voz Rivadeo do pirmeiro Diccionario Espasa. De calquera maneira, este porto de orixe descoñecido, é moi, moi antigo: “sabido é que os fenicios estableceron en moitos puntos do noso litoral pesquerías e salazóns de pescado entre os séculos XX e XVI antes de Cristo, e explotaron os xacementos de estaño e doutros minerais que abundaban no pais" (Ribadeo Antiguo, Paco Lanza, páx.17). No século XII (1164) era dono das parroquias de Vilaselán, Piñeira e Santiago de Vigo o Conde D.Rodrigo Velaz de Montenegro, cas vendeo por 1500 marabitinos de ouro a Fernando II (1157-1188) rei da Galiza e León, e doce anos tamén de Toledo durante a minoría de edade de Alfonso VIII (Escritura otorgada en Vilafranca o día octavo das kalendas de agosto, era de 1220, ou 25-Xullo-1182 na era actual) O rei, a súa vez, cedeulle as Terras de Ribadeo o bispo Rabinato e a súa igrexa mindoniense que estuvo en Ribadeo desde 1182 a 1218, primeiro con Rabinato, ata 1199, e logo co bispo D.Pelayo II de Cebeira (1199-1218).

Placa na rúa adicada ó Bispo Cebeira

Os bispos da diócese de Ribadeo, disfrutaron de señorío de abadengo, e comezaron en 1271 a percebir o dereito de portazgo por mandato do rei Alfonso X o Sabio. En sucesivos anos, fóronselles concedendo outros dereitos, como o de facer salinas, cobrar o fondeo dentro da ría, a contribución da luctuosa, o dereito sobre a pesca de baleas que perdurou ata o século XVII, disfrutando tamén de atribucións de señores xurisdicionais, con facultades xudiciais, militares e lexislativas sobre as terras que lles pertencían (Fortalezas de Lugo y su Provincia, Manuel Vázquez Seijas, Tomo II, 1959). Nótese que aquelas antigas pesquerías e salazóns, que viñan desde os fenecios, o escribano do rei Fernando II mal tradúce como “salinas” (de sal) instalacións que non se sabe que houbera en Ribadeo. En Porcillán, polos anos 458 e 459 os hérulos desembarcaron para saquear e queimar Rivadeo (Juan Ferreras, Historia de España hasta 1585) aínda que para Murguía (Historia de Galicia, tomo III) non está probado que este feito ocurrira en Porcillán e Cabanela que eran os barrios que formaban o Rivadeo portuario, pois poidera haber sido calquera porto da provincia de Mondoñedo. Sin embargo, Paco Lanza, no Ribadeo Antigo, sin contradicer a Murguía, deixa expresa nota, de que no século V, estes dous embarcadoiros quedaban fora do recinto amurallado e estaban a maior distancia da fortaleza.
Sendo así, parece ser que Murguía non conta co desamparo defensivo que significaba estar fora dos recintos da muralla, condición que era sempre aporveitada para os asaltos da piratería, pois Rivadeo no século V non estaba formado soiamente pola poboación de Porcillán e Cabanela, senón tamén pola poboación que habitaba dentro das murallas defendidas pola torre das Cabanas en Cabanela, e pola fortaleza, que contaba con dúas torres: unha pequena e outra principal, que mira por donde, tamén se chamaba Xulia, e que nove séculos máis tarde dos asaltos dos hérulos, sería residencia dos Condes de Ribadeo, cando o rei Enrique II de Trastámara concede en 20 de diciembre de 1369 o Condado de Ribadeo o capitán francés Pierre de Villaines, “o Beque” de Normandía.
As acometidas comerciais e invasoras de romanos, hérulos e vikingos ó porto de Ribadeo fanse evidentes nas pegadas toponímicas que deixaron. Aínda que Gallaecia non se establece como provincia romana ata Diocleciano entre 284-288 d.C., dos romanos Porcillán conserva o nome, Portum Iulianum, referido a Cayo Julio Cesar, o que gana a batalla de Mundo a Pompeyo no ano 45 a.C. Hai documentos que acreditan que todavía se chamaba Portus Iuliani no século XII.
Dos hérulos, que eran pobos suevos que dominaron Ribadeo como señores, quedaron os toponimos de lugar donde quedaron a vivir: Vilaselán (propiedade do señor Selanus), Vilausende, Vilaframil, Vilandriz, Vilamariz, Vilagoíz, Requiande, Sendín e Cinxe (Estudio sobre Toponímia de Ribadeo, José Mª Rodriguez Díaz, 2007, Páx.8). Os hérulos, chamados nas crónicas antigas “os piratas do Báltico”, eran individuos pertencentes á confederación dos pobos suevos que habitaban a Pomerania, e tomaron parte na invasión do imperio romano no século V. Figuraban como parte das hostes de Odoacro que puxo fin o Imperio de Occidente, depoñendo a Rómulo Augústulo no ano 476. A Pomerania extendíase o largo do mar Báltico, desde Stralsund o Vístula, formando unha provincia de Prusia, hoxendía gran parte daquel territorio, pertence a Polonia.
Os vikingos durante os séculos VIII e X d.C. realizaron extraordinarias fazañas de exploracións marítimas, pero nas costas galegas nos anos 844, 850, 862 fixeron todo tipo de saqueos e destruccións das poboacións costeiras. No ano 968 o mando de Gunderedo, atacaron con 8000 homes, e en Fornelos, saliu o bispo de Compostela, Sisnando, para contelos, morrendo este na refrega. En 971 é San Rosendo e as tropas do Conde Gonzalo Sánchez, quen se enfrenta a eles, matando na batalla a Gunderedo. A última incursión as costas galegas data de 1016. Nestes séculos a poboación de Rivadeo pasou de Cabanela e Porcillán para a Vilavella, posiblemente para que non se poidera ver desde o mar o fume das lareiras donde cociñaban os nosos ancestros, e non chamar atención daqueles que se chamaban “reis do mar” (vikingos), e que por estes lares tamén eran coñecidos como normandos, homes do norte ou os “piratas nórdicos”.
Naqueles tempos, o porto de Rivadeo, non consistía nun porto con peiraos de atraque, tal como hoxe o vemos, senón que existían catro principales embarcadoiros en praias de area, nomeadas de Norte a Sur: a Insula de Guimarán (fai pouco, aínda estaba parte da Isleta), a rampa de Porcillán, dársena e praia de Cabanela e o varadoiro de Figueirúa. Nestas praias era donde se zabordaban lanchas de maior ou menor eslora, para o transbordo de persoas e mercadorías, e incluso os propios barcos se varaban ou daban a banda para calafatealos. Había tamén outras pequenas praias: como a das Arenas e a de Lino. Na de Figueirúa, algo máis grande foise facendo unha rampa de acceso para o desembarco e varada das lanchas, que en 1825 para reparala, utilizaron as pedras de cantería da inconclusa Colexiata de Santa María (“La Colegiata Fantasma”, Juan Carlos Paraje Manso,1981).
Entre Cabanela e Porcillán había pequenas cabanas donde vivían os pescadores desde tempo inmemorial, frente as que podían tender e secar os aparellos de pesca e varar as embarcacións para gardalas do temporal e carenalas.
O paramento actual do peirao de Porcillán foi iniciado en 1880 con un presuposto de 231.357 pts. e en 1883 aínda ía a paso de tartaruga (Apuntes Sobre Ribadeo, Fernando Méndez SanJulian, 1884). As pedras do paramento foron extraídas das propias rocas da Ría de Ribadeo, talladas a cincel e martillo e sacadas con cuñas das rocas de Pena Furada transformada en canteira, e da costa preto do faro da illa Pancha. As pegadas da extracción dos bloques de pedra son hoxendía aínda evidentes nestas zonas, incluso se poden ver algúns puntos de amarre das barcazas, e un tinteiro excavado na roca, donde seguramente afincaba o couce do puntalillo dun guindaste có que se cargaban as pedras as barcazas, coas que se transportaban ata o peirao en construcción. (Notas propias, veciños de Ribadeo). A antiga rampa de Porcillán dentro da dársena desapareceu cando foi reenchida en 1971, para facer o pirmeiro paseo marítimo, cuxo recheo tamén se levou por diante a dársena e praia de Cabanela, a das Arenas e a praia de Lino. A rampa de Figueirúa, foi pouco a pouco desaparecendo o ir quedando enterrada cós sucesivos recheos da dársena de Mirasol levados a cabo a partires dese ano 1971, e continuados ata os nosos días.
Canta historia e que tan pouco valor se lle da. Iberos, fenicios, celtas, romanos, suevos, e quen sabe cantos pobos máis comerciaron no porto de Rivadeo, vía Porcillán e Cabanela, ¿cantos vestixios arqueolóxicos poderíamos atopar no leito da Ría de Ribadeo, si exploráramos entre 10 ou 12 metros de calado nas zonas de fondeo daquela época? ¡canta historia queda todavía por descubrir! ¿non se podería facer algunha cata en puntos estratéxicos para descubrir toda esta riqueza histórica que posiblemente sexa única na cornisa cantábrica, debido a importancia de porto natural, abrigado, practicable todo o ano e estratéxico que foi para a navegación costeira e de altura entre o Mediterráneo e Europa, e viceversa? A quén corresponda: mirade esto ¡por favor!