O escrito a continuación foi publicado na Comarca del Eo de 9 de abril de 2022. Visto o artigo, e que eu mesmo teño cometido algún dos erros nel comentados, soliciteille ó autor publicalo no blog, o que fago despois de que mo enviara. Engádolle varias ligazóns a outros lugares do blog, onde aparecen nomes de autores citados (o mesmo Carlos Álvarez Lebredo, Eduardo Gutiérrez e Arturo Mogo), a un artigo de Eduardo Gutiérrez nomeado, e ós artigos sobre placas.
O RUEIRO DE RIBADEO VISTO DESDE A FILOLOXÍA
Carlos Álvarez Lebredo
Unha das decisións municipais que contribuíron ao maior engado do casco antigo de Ribadeo foi a tomada a finais de 2014, e publicitada a partir do mes de decembro, para renovar as placas que informan do rueiro ribadense (prazas, rúas, etc.). As novas placas que se foron colocando en substitución das antigas inclúen alusións a denominacións anteriores ou explicacións dos personaxes epónimos que lles dan nome a eses lugares, se é o caso. A decisión inicial afectou a unhas 50 rúas e ‘La Comarca del Eo’ informou aos ribadenses: o día 27 de decembro o daquela concelleiro Eduardo Gutiérrez asinou unha nota explicativa titulada “Sobre placas e nomes”. Posteriormente, nos anos seguintes, ampliouse o número de placas afectadas e mesmo se incluíron outras que informan de edificios ribadenses históricos ou singulares, moitas veces acompañadas de artísticos debuxos ou de perfís urbanos, obra do arquitecto Carlos Longarela. A realización material das placas é de Cerámicas de Sargadelos, que emprega os seus característicos azulexos esmaltados, coas cores branca (de fondo) e azul cobalto no rótulo, na orla e no debuxo insertado.
Cando comezaron a facerse visibles os novos rótulos tamén comezaron a circular comentarios sobre eles. Comprobouse que a remuda de placas incluía unha galeguización das mesmas, decisión coa que concordo; así, Calle pasou a ser Rúa, Plazuela a Praciña, Rinconada a Recanto, etc. En xeral ninguén discutiu a oportunidade, a información concisa ou a estética das novas placas. Pero si xerou máis controversia o contido dalgunhas en concreto. En ‘La Comarca del Eo’ do 24 de xaneiro de 2015, Arturo Mogo fai públicas algunhas discrepancias, que son respondidas no mesmo número por Eduardo Gutiérrez baixo o título “Precisións denominativas”. Un texto crítico máis elaborado e argumentado publicouse en ‘La Comarca’ o día 1 de agosto baixo o título “Placas de rúas”. Nel o asinante P. R. (?) cuestiona que para a rúa Pasarón y Lastra se utilizase algunha vez o nome “Rúa da Confitaría” (tal e como consta na nova placa). E engade: “O peor de todo son os disparates Pai (sic) Sarmiento e Pai (sic) Feixóo”, pois rotular así supón “un descoñecemento pavoroso da lingua galega. (...) Mesmo a xente de fóra de Galicia decátase do erro”, conclúe.
Este artigo foi respondido á semana seguinte, 8 de agosto, por outro asinado por Eduardo Gutiérrez e titulado “A voltas coas placas”, no que explica que “houbo un erro de transmisión, ou de comunicación, aínda que o elexido era sinxelamente un P maiúsculo cun ponto”, ou sexa P. Feixoo e P. Sarmiento. (...) Fagamos constar que o erro, que se corrixirá, é menor (...) tendo en conta que o étimo latino é o mesmo”. E sobre a palabra “confitaría” (criticada por P. R.) di que o sufixo —aría é tradicional en Galicia e desde 2003 é normativo. Finalmente fai outras consideracións de tipo persoal sobre o asinante P. R., que aquí non veñen ao caso.
Para rematar esta información sobre a mera colocación das placas, resta engadir que en marzo de 2019 o concello informou da colocación de 30 máis en rúas e prazas, xa en zonas de ensanche da vila, con textos, nalgúns casos, do Cronista Oficial de Ribadeo, Eduardo Gutiérrez. (Como tal fora nomeado en 2016).
Hei de recoñecer que a primeira vez que pousei a vista nalgunhas das placas citadas experimentei algún xeito de desánimo ao ver que, ao lado do indubidable acerto estético e funcional, nalgún dos textos había algún desatino que para un filólogo resulta demasiado rechamante. Especialmente os citados “Pai Feijóo” e “Pai Sarmiento”, pero non só. “A Filoloxía leva ao crime!”, di un personaxe da comedia ‘La leçon’, de Ionesco. E a pesar disto, non me resisto a pasar pola peneira da Filoloxía unha revisión destas artísticas placas do rueiro de Ribadeo.
Efectivamente, como xa apuntaba o citado P. R., nin Frei Benito Feixoo nin Frei Martín Sarmiento poden ser “pais” pois en galego para ser “pai” hai que ter fillo(s) e ningún dos dous frades tivo descendencia (que se saiba). O oficio no que se desempeñaron ambos relixiosos beneditinos fai de cada un deles ser “padre”, palabra que se estende tamén a sacerdotes e presbíteros. E non é un “erro menor” a confusión nas respectivas placas, que Gutiérrez xustifica en que o étimo de “pai” e o de “padre” é o mesmo. Claro que o é (ambas palabras derivan do latín PATRE). Pero se a lingua desenvolveu dúas palabras distintas a partir da mesma, por algo foi: por necesidade. Por iso nós agora non as podemos confundir. Afirmar que é un “erro menor” intercambiar dúas palabras porque “o seu étimo latino é o mesmo” significa que podemos confundir ópera con obra, radio con raio, colgar con colocar, reixa con regra, praza con platea, eira con área, etc. En definitiva, se unha lingua necesitou desenvolver dúas palabras a partir dun mesmo étimo é porque, ao cabo do tempo, necesitou as dúas para diferenciar e especificar os respectivos significados modernos: son os denominados dobretes léxicos. (Por certo, cando os dicionarios da lingua galega teñen que explicar o significado galego e o uso da palabra “padre”, poñen sempre estes dous exemplos: Padre Feixoo e Padre Sarmiento). Por outra parte o apelido Feixoo, ou Feijoo, non ten que levar ningún acento gráfico.
En canto ao afirmado en 2015 no sentido de que “se corrixirá o erro de transmisión ou de comunicación”, pois xa vai sendo hora: este tipo de erros manifestos e á vista de todo o mundo (nunca mellor dito) non deixan en bo lugar nin ao concello de Ribadeo (que foi quen encargou e financiou as placas e quen as exhibe) nin ao prestixio da empresa Sargadelos (se, como se publicou, é certa esa explicación de que foi deles é a decisión de poñer Pai onde lles encargaran P.).
Respecto á outra cuestión que xa planteaba a nota asinada por P. R., a do antigo nome da rúa Pasarón y Lastra, é certo que na nova placa consta: “Antigamente Rúa da Confitaría”. Antes do cambio denominábase Calle de la Confitería, así, en castelán, e talvez sexa iso o que critica P. R. Non é este o problema. Desde a Filoloxía o problema está en que “confitaría” non é palabra galega (nin de ningunha outra lingua). Digamos que hai un intento de galeguizar a palabra do castelán “confitería”, pero non está ben resolto. E non polo sufixo —aría, que efectivamente é correcto en galego, senón pola raíz da palabra. Aquí está a cuestión: a palabra galega correcta (e coincidente co portugués) é confeitaría (ou confeitería, que tamén é correcta), coa raíz confeit— (de confeitos), pois neses obradoiros, nas confeiterías, é onde se elaboran e se venden os confeitos e confeituras, ou sexa os doces ou pasteis.
Outras placas discutibles
Dentro desta sinalética ribadense que estamos revisando hai outras cuestións de rango menor que se poden comentar.
A palabra “calexón” empregouse para as placas de Calexón do Bispo Cebeira ou Calexón dos Perigos. Non é palabra galega “calexón” aínda que é certo que está viva na fala oral. É unha solución popular para galeguizar o castelán “callejón” (en castelán, despectivo de calle y de calleja, para Corominas, e que a RAE define como “paso estrecho y largo entre paredes, casas o elevaciones del terreno). Non hai en galego ningún descendente do latín CALLIS (sendeiro, especialmente de gando), como si os hai en castelán (calle) ou en éuscaro (kalea). A maioría das linguas románicas optaron por outros descendentes de palabras latinas para denominar as vías urbanas: carrer en catalán, rue en francés, via en italiano. En galego e en portugués temos a palabra rúa. E para cando unha rúa é estreita ou pequena está a palabra ruela (diminutivo de rúa), que é a habitual en Portugal e agora mesmo estendida por toda Galicia. Se fose menos que ruela, porque vai profunda ou irregular, entón están as palabras carreiro e congostra (viva no nomenclátor de Rinlo, por exemplo). En definitiva, nin a Academia Galega nin os dicionarios acollen como palabra galega “calexón” ou “calexa”, aínda que en tempos pasados chegou mesmo a entrar no galego escrito ou literario (C. Fernández de la Vega, Xavier Carro, García-Bodaño). Só os dicionarios precientíficos, os que se limitaban a recoller todo tipo de formas orais sen ningún criterio filolóxico (Carré, Eladio Rodríguez, Franco Grande) acolleron e definiron “calexa” ou “calexón”. Hoxe en día as únicas solucións correctas son a xa comentada ruela e tamén carreiro e calella (como o veciño asturleonés caleya: paso ou camiño para carros entre casas de aldea).
Chama tamén a atención a denominación oficial “Rúa Meniñas da Saudade” referido ao primeiro grupo feminino de gaiteiras de Galicia. Nunca foron coñecidas baixo ese nome de “meniñas”, nin en Ribadeo nin fóra da vila. Algunhas delas xa non eran tan meniñas nin cando comezaron os ensaios pois a maioría podían cualificarse polo menos de mozas. Na prensa da súa época máis activa (anos 1961-1965) ou nas súas esporádicas reaparicións (anos 80 e 90) recóllese en castelán a denominacións colectiva de “chicas gaiteras”. E en galego: Gaiteiras, Gaiteiriñas, Grupo Saudade, Grupo de gaiteiras de Ribadeo e Mozas de Saudade. Esta última denominción (ou a máis directa Gaiteiras de Saudade) sería a máis axeitada para non deixar orfa na placa a palabra Saudade como nome da rúa por se se confunde co substantivo común. Meniñas ten un significado moi apegado á idade infantil, impropio para as idades daquelas gaiteiras, que cando actuaban xa estaban na idade de seren máis ben mozas. (Dicionarios: “Meniño-ña: neno moi noviño, despois de nacer e cando ten moi pouca idade”). Pero é que ademais a Filoloxía (de novo) ten algo que engadir: “meniñas” non é palabra propia da comarca ribadense, onde o diminutivo e o apreciativo de nenas é neniñas.
Tamén existe unha placa co rótulo de “Praza dos Catro Canos”. Neste caso hai un procedor claramente incorrecto que é o de normativizar un topónimo propio da fala ribadense (en realidade de todo o galego oriental), que é a palabra cuatro. Contra o que poida pensar quen non está ao tanto destas cuestións, cuatro non é un castelanismo no galego da nosa comarca (como non o son o verbo guardar, o adverbio cuando ou o substantivo guadaña, por exemplo). Son as solucións naturais para as palabras que comezaban en latín por QUA— neste galego oriental e noutras zonas ourensás e miñotas (F. Fernández Rei, ‘Dialectoloxía da lingua galega’, pp. 51 ss.) Pódense normativizar a nivel culto as palabras do léxico común pero facelo cos topónimos supón un disparate cultural e filolóxico pois eles son fieis reflexos da realidade histórica e lingüística de cada territorio. (Aínda que non ten placa nas rúas, pois non é nome oficial, este comentario serve tamén para aplicar á impropia denominación Catro Rúas que se emprega na publicidade municipal e comercial para a tradicional Cuatro Calles. Non entro a discutir o de Rúas, pero a primeira parte do topónimo só pode ser o territorial, dialectal e galego Cuatro).
Unha das placas máis modernas no rueiro ribadense é á da rúa dedicada á escritora Luz Pozo, nome acordado en 2001: “Rúa Luz Pozo Garza. Poetisa e académica ribadense”. Neste caso a palabra, correcta sen dúbida pero matizable desde un certo punto de vista, é poetisa. Como é sabido, esta flexión feminina do substantivo masculino poeta aplicouse historicamente ás mulleres que publican poesía. Pero desde hai anos, e atendendo sobre todo á demanda das propias escritoras, emprégase a palabra poeta para ambos sexos. Elas atópanse máis cómodas con esta denominación. Hoxe a palabra poetisa aínda non se percibe como arcaísmo pero xa é estraña e soa extemporánea en calquera texto moderno que a conteña. Mesmo os dicionarios galegos, aínda que a admiten, aclaran que tamén se usa poeta para o feminino. No caso concreto de Luz Pozo, en todas as necrolóxicas aparecidas tras o seu falecemento en 2020 é citada como poeta. A RAG refírese a ela ou a Xela Arias, por exemplo, como poeta. Na actualidade a palabra poetisa practicamente só se usa no español de América.
En fin, obviamente non é unha cuestión perentoria, nin tan sequera urxente, acometer unha rectificación dos textos das fermosas e artísticas placas do rueiro ribadense aquí comentadas. Pero tampouco se debe perder de vista que nalgún momento, para nós mesmos e para as persoas que nos visitan, debemos de ser xustos e respectuosos coa nosa lingua e mais coa nosa historia.
Ningún comentario:
Publicar un comentario